Coverfoto: Jozef van den Berg - Troev of De Verdronken Visser (1983)
Foto: Bert Nienhuis. Met dank aan Theater Instituut Nederland.


Theater Schrift Lucifer # 12 / najaar 2011:

De nummers van Theater Schrift Lucifer kunt u zowel integraal als per artikel downloaden. Ga hiervoor naar de groene regels hieronder. Downloaden en opslaan op uw eigen computer kan via de functie 'opslaan als'. Bij vragen kunt u een e-mail sturen naar: theaterschriftlucifer@gmail.com. Hier kunt u ook -tegen kostprijs- een papieren exemplaar bestellen.

Download hier integraal:
Theater Schrift Lucifer # 12

Download hier per artikel:
Laatste werken, wat vertellen ze ons?
- 12e bericht van de redactie -
De redactie van Theater Schrift Lucifer probeert haar geestdrift een keer per jaar te stroomlijnen met een thematische aanpak. Daarbij roepen we dan de hulp in van een gerenommeerd denker om als gast-hoofdredacteur een zekere rode draad aan te geven; de dramaturgie van het tijdschrift als het ware. Dit jaar bepaalde Rob Riemen, directeur van het Nexus Instituut het thema en liet Lucifer zich inspireren tot een rijk aanbod aan bijdragen. Mede-oprichter van Lucifer en redactielid Cecile Brommer licht toe.

Ruim, een scènefoto
- Tussen angst en hoop -
Fotograaf Joep Lennarts werd sinds 25 februari 2011 vermist en op dodenherdenking teruggevonden bij de Hedelse brug in de armen van de Maas. Joep Lennarts is een mens die vele andere mensen heeft aangeraakt. Zijn scènefoto van Ruim, de voorstelling die Boukje Schweigman maakte in 2004, was zeker niet zijn laatste werk, maar toont wel hoe mistig het gebied kan zijn tussen angst en hoop.

Laatste vragen
- De queeste van het leven door liefde en de dood -
Al jarenlang een wens van de redactie: Rob Riemen, directeur van denktank het Nexus Instituut, uitnodigen voor een bijdrage aan Theater Schrift Lucifer. Rob Riemen bleek zelfs bereid op te treden als gasthoofdredacteur. In die hoedanigheid bedacht hij het onderwerp voor nummer # 12, 'Laatste werken' en schreef hij een doorvoelde inleiding over de zoektocht die het leven is, en over kunst die kennis over leven en dood ontsluit en ons helpt bij die zoektocht.

Onvoltooide levens voortzetten
- Opdat wij oogsten en opnieuw zaaien -
In een gesprek tussen regisseur Peter Sellars en Rob Riemen, directeur van het Nexus Instituut, krijgen we diepgaand inzicht in Sellars' opvattingen over de zin van het (samen)leven. Peter Sellars heeft een uitgesproken visie op de functie van de (laatste) werken van de mens; onze voorvaderen zaaiden, opdat wij oogsten en opnieuw zaaien. Wij zijn op aarde om de erfenis van de overledenen uit te bouwen en een voedingsbodem te scheppen voor het nageslacht. Hoe die verantwoordelijkheid invulling kan krijgen, komt uitgebreid aan bod.

De verloren stem van Woyzeck
- Over Eric De Volder -
Eric De Volder overleed op 28 november 2010, de nacht na de première van zijn stuk Frans Woyzeck dat hijzelf regisseerde. Een symbolische afsluiting van de carrière van deze Vlaamse theatermaker, meent Erwin Jans. Juist in de Woyzeckfiguur laat De Volders artistieke engagement zich treffend samenvatten: het tonen van de gewone man als antiheld, het dagelijkse (over)leven als tragische existentie, het gevecht tegen het noodlot en tegen een ondoorzichtige samenleving.

Sarah Kane
- Remember the light
In de afgelopen twee seizoenen was dramaturg Joris van der Meer betrokken bij twee producties van werken van de Engelse schrijfster Sarah Kane: Blasted (première 13 februari 2010) en 4.48 Psychosis (18 juni 2011). Beide voorstellingen waren een regie van Thibaud Delpeut en gemaakt bij Toneelschuur Producties in Haarlem. Voor Lucifers themanummer over 'laatste werken' schreef Joris van der Meer een essay over de belangrijkste thema's in het werk van Sarah Kane aan de hand van haar laatste toneelstuk 4.48 Psychosis.

Mijn laatste toneelstuk
- Een tekst van Joeri Vos -
Weinig kunstenaars maken hun laatste werk in het besef dat het hun laatste zal zijn. Bij wijze van experiment vroeg Theater Schift Lucifer regisseur en toneelauteur Joeri Vos om een fictief Laatste Werk. Wat ontstaat er wanneer een jonge hedendaagse schrijver zich voorstelt dat hij zich nog éénmaal tot zijn publiek kan richten? Vos nam de uitdaging aan en schreef in precies 24 uur de tekst Mijn Laatste Toneelstuk.

Er valt niets meer te spelen
- Een gesprek met Jozef van den Berg -
Theatermaker, poppenspeler en acteur Jozef van den Berg werd in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw bekend met indringende, sprookjesachtige voorstellingen voor kinderen en volwassenen, waarin hij met humor maar zonder enige ironie grote levensvragen aansneed. Hoofdpersonage van deze voorstellingen was de Jongeman, een zoekende figuur die dicht bij Van den Berg zelf stond. Gaandeweg raakten zijn werk en zijn eigen zoektocht meer en meer verweven. Op 14 september 1989 stond hij voor het laatst op de planken. Getroffen door een sterke spirituele ervaring, bekeerde hij zich tot de orthodoxe kerk en besloot hij zich terug te trekken om zijn leven aan God te wijden. Tweeëntwintig jaar later beschrijft hij op uitnodiging van Theater Schrift Lucifer aan zijn vriend en geloofsgenoot Johannes van den Heuvel de ontwikkeling die hij met zijn theaterwerk doormaakte, tot aan de overtuiging dat hij zijn uiteindelijke 'voorstelling' niet moest spelen, maar moest leven.

Beginnen aan het verder doen
- Afscheid nemen en terugblikken, een gesprek met Dirk Pauwels -
8 juni 2011
Een lange maaltijd in kleine porties.
In november 2011 gaat Dirk Pauwels met pensioen. Op zijn initiatief ontstond in 2008 het kunstencentrum Campo, uit de fusie van Victoria en Nieuwpoorttheater in Gent, waarvan hij sindsdien artistiek directeur is. Aangezien Dirk Pauwels ruim veertig jaar in het vak zit en aanzienlijk wat watertjes heeft doorzwommen, grijpt Sarah Vanhee - momenteel als kunstenaar in residentie bij Campo - dit symbolische moment aan voor een uitgebreid gesprek over Dirks artistieke geschiedenis en visie. Het collectieve geheugen van Vlaanderens theatrale geschiedenis is namelijk nogal kort van stuk, en vaak glipt dat wat tussen de bedrijven door uitvoerig wordt besproken, door de vingers van de tijd heen. Campo is vooralsnog Dirks laatste werk, maar de aard van het beestje doet meer verwachten.

Micha Hamel & Requiem voor de westerse kunstmuziek
- De westerse beschaving is op een verzadigingspunt aangekomen -
Zijn meest recente compositie is een Requiem voor de westerse kunstmuziek, maar van cultuurpessimisme wil hij niet horen. De reden is eenvoudig: componist, dirigent en dichter Micha Hamel gelooft niet in de eindigheid van de dingen. Voor hem is elk 'eindpunt' een doorstart naar een nieuwe fase, de ontdekking van een onbekend en fascinerend terrein dat meer nieuwsgierigheid oproept dan vrees. Een gesprek met een open geest die, liever dan het oude te conserveren, de verandering omarmt.

Zingen als Orpheus
- De aantrekkingskracht van een laatste lied -
Zonder Orpheus' afdaling in de onderwereld zou er geen westerse muziek, ballet, opera of poëzie bestaan, om George Steiner te parafraseren. Orpheus is bij uitstek hét archetype van de kunstenaar in het aanschijn van de dood - die van zijn beweende vrouw Euridice en uiteindelijk ook die van hemzelf. Theater Schrift Lucifer vroeg Klaus Bertisch, dramaturg bij De Nederlandse Opera, de voetsporen van de mythische zanger te volgen. Bij een zevental muziektheatrale werken stelt hij niet alleen de vraag hoe de Orpheusmythe telkens gestalte krijgt, maar ook steeds welk perspectief er op kunst als zodanig geboden wordt. Tenslotte duidt Bertisch de aantrekkingskracht van een laatste kunstwerk, en het laatste lied van Orpheus in het bijzonder.

Wills testament
- Storm van de ziel -
Grote auteurs, waar Shakespeare toch wel onder gerekend mag worden, kiezen hun woorden niet willekeurig, zo betoogt Peter Liefhebber nog maar eens aan de hand van zijn laatste werk, De Storm. De voormalig recensent voor De Telegraaf en auteur van De verborgen Shakespeare helpt de lezer met talrijke bewijzen om in te zien dat juist de spirituele en thematische rijkdom van klassiekers deze werken tijdloos en alom bemind maken. Shakespeare putte, net als veel andere grote kunstenaars - zoals Peter Sellars elders in dit nummer van Lucifer betoogt - zijn inspiratie uit de notie van een hogere orde dan de dagdagelijkse realiteit. De Storm verschaft een synthese van al die andere gewijde momenten in Shakespeares oeuvre.

"Hoe inspannend het is om een Boze te zijn"
- Brecht schrijft, schaaft en repeteert aan Leben des Galilei -
Het is niet de laatste tekst die Brecht creëert, wel zijn laatste werk: Leben des Galilei, het stuk waaraan hij blijft schaven en vooral repeteren, wat voor hem een vorm is van door-schrijven, verbeteren, struikelen en opnieuw beginnen. Het Galilei-stuk is zijn meest autobiografische toneeltekst. Anders geformuleerd - het is de toneeltekst waar brokstukken van zijn biografie in terecht zijn gekomen. En het is het toneelstuk waarvan hij voorvoelt dat hij de première ervan niet meer zal bijwonen. "Ich fange an zu schwitzen, wenn ich daran denke", schrijft hij op 30 april 1956 aan zijn titelrolvertolker, Ernst Busch. De eerste opvoering vindt plaats op 15 januari 1957 bij het Berliner Ensemble. Brecht is dan reeds vijf maanden dood.

Geen verlangens meer
- Over een zwak moment van Hugo Claus -
Eigenzinnig publicist Christophe van Gerrewey bespreekt niet het laatste werk van de grote Vlaamse auteur Hugo Claus, maar kiest juist een onbeduidend, vergeten toneelstuk, ergens halverwege zijn leven geschreven en vrijwel gelijktijdig ook uitgegeven als roman, om kritisch sabotage te plegen op de opvattingen over de schrijver. Pas als het oeuvre een dergelijke aanval weerstaat, kan er werkelijk van een grote meester gesproken worden, zo stelt de auteur. Van Gerrewey laat zien dat een bespreking van toneeltekst en roman Jessica! een hernieuwde blik werpt op de bekende werken waarover alles al gezegd leek te zijn.

Het grote werk
- Een persoonlijke lezing van EEN FAUST -
- Op uitnodiging van Theater Schrift Lucifer en op voordracht van de vertaler zelf, las Willem de Wolf de Nederlandse bewerking van Faust I en Faust II door Janine Brogt en liet zijn gedachten de vrije loop. Meanderend langs herinneringen, kritische notities en persoonlijke opvattingen, komt hij tot een opmerkelijk voorstel.

EEN FAUST
- de integrale tekst van Faust I en Faust II in een hedendaagse bewerking -
In een themanummer over laatste werken mag natuurlijk (een bespreking van) Goethe's Faust niet ontbreken. Je zou kunnen zeggen dat Faust zowel zijn eerste als laatste werk is, aangezien Goethe (1749-1832) van zijn twintigste tot zijn dood aan dit tweedelige toneelstuk werkte. Elke generatie verhoudt zich opnieuw tot dit meesterwerk, en Theater Schrift Lucifer heeft de eer de eigentijdse visie erop van Janine Brogt te mogen plaatsen. In haar bewerking, nadrukkelijk bedoeld voor de planken, onderstreept ze thema's en onderwerpen die Faust voor een hedendaags publiek toegankelijk maken. Janine Brogt schreef zelf een toelichting bij haar bewerking, ook in dit nummer geeft theatermaker Willem de Wolf een persoonlijk verslag van zijn leeservaring van Een Faust.


Faust door het Nationale Toneel, foto: Leo van Velzen